Cumann Staire

Coláiste Múinteoireachta na Mumhan-cúlra stairiúil.

le Máiréad Ní Mhurchú

Ag deireadh na naoú aoise déag bhí modhanna múinte teangacha nua-aoiseacha in úsáid ar fud na Mór Roinne. B’iad “an mhodh Berlitz agus an mhodh Gouin”.[1]. Baineadh triail as an gcleas seo chun teangacha iasachta ar nós Fraincís agus Gearmáinís a mhúineadh i scoileanna i Sasana chomh maith. Thapaigh lucht Chonradh na Gaeilge an deis chun leas a bhaint as na modhanna teangacha nua-aoiseacha seo chun Gaeilge a chaomhnú agus a chur chun cinn in Eirinn.

Pléadh an scéal go hoscailte i measc lucht an Chonratha i Londain i dtús báire agus bhí díospóireacht faoin scéal ar an gClaidheamh Soluis. Ní modhanna múinte amháin a bhí ag déanamh imní don Chonradh ach easpa múinteoirí cáilithe. Bhí géar ghá le teagasoirí oilte. Ní raibh leigheas ar an scéal ach coláiste muinteoireachta a bhunú. “Bheartaíodar coláiste a chur ar bun chun cainteoirí Geilge a ullmhú i gcóir múineadh na teanga”.[2] Gheall runaí an Chonratha Liam P Ó Riain go ndéanfadh sé infheistíocht ar an gcoláiste.                                                                                                               

Deineadh an scéal a chíoradh ag comhdháil bhliaintiúil an Chonradh a bhi ar siúl sna seomraí cruinnithe i gCorcaigh ar an seú lá is fiche de Lunasa 1903 le linn Feis na Mumhan. Glacadh le rún ó Shán ó Cúiv ag an bhFeis agus aontaíodh go gcuirfí coláiste ar bun. Mheas craobh Dhún Mánmhaí gur cheart an coláiste a lonnú sa Ghuagán. Ach ní sa Ghuagán a lonnaíodh an coláiste de bharr easpa lóistín ach i mBéal Átha’n Ghaorthaidh.

Toghadh Comhaltas mar seo a leanas ag comhdháil na Feise:                        Cathaoirleach: An tAthair Pádraig Ó Muirthile,                    Leaschathaoirleach: Pádraig Ó Séaghdha O.S,                                              Cisteoir: Micheál Ó Murchú,                                                                                           Runaí: Liam de Róiste.                                                                                   Bhí na daoine seo a leanas mar bhaill den chéad choiste freisin: An tAthair Aguistín, An tAthair Donnchadh Ó Drisceoil, An tAthair Seán Ó Conaill, Shán Ó Cúiv, Tadhg Ó Scannaill O.S. “Ina dteannta chomh maith bhí Ardeaspag Chaisil agus Easpaig uile na Mumhan mar phatrúin ar an gcoláiste ó 1905 amach”.[3]

Thárla an chéad chruinniú den chomhaltas ar an gceathrú lá d’Aibreán i nGrianán na nGaedheal i Sráid Phádraig i gCorcaigh. Bhi cursaí airgid gann ag an am. Chuir an cisteoir Micheál ó Murchú an ghéarchéim in iúl don chomhaltas. Lorgaíodh deontaisí is fuarthas amhlaidh ó cheann ceann na tíre. Bhí Rodger Casement i measc na síntiúsóirí agus lean sé den nós sin gach uile bhliain go dtí gur lámhachadh é.                                                                                 

 Thárla an dara cruinniú den chomhaltas i mBéal Átha’n Ghaorthaidh, is do sheol an tAthair Augustín an chéad clár léinn i gcomhar leis na hollúna  Diarmuid Ó Foghludha Ard-Ollamh agus an tAthair Risteard Ó Dálaigh Ollamh le fogharaíocht agus le Pádraig ó Séaghdha. Scríobhadh alt i nGaeilge sa Claidheamh Soluis ar an gceathrú lá de Mheitheamh 1904 faoin teideal Béal Átha’n Ghaorthaidh áit a thagair an tEagarthóir, Pádraig Mac Piarais do Bhéal Átha’n Ghaorthaidh agus an méid oibre a bhí déanta ag lucht riartha an Choláiste:

“Ba mhaith linn go rachadh na sluaite ag triall ar an scoil seo, is táimid deimhnitheach de go mbeidh mórán ann. Ach ní hé siúd an fáth gur cuireadh an scoil ar bun. Scoil i gcomhair múinteoirí is ea í. Go deimhin, ba mhithid scoil éigin dá saghas a bheith againn.. Tá múinteoirí Gaeilge againn faoi láthair ina lán áiteanna agus dá bhfaighidís Éire air, ní  fhéadfaidís maithe a dhéanamh, toisc gan slí oiriúnach múinteoireachta a bheith acu. Ní foláir sli múinteoireachta a mhúineadh do na múinteoirí ar dtúis. Ansin dhéanfá a dhá oiread oibre gan a leath oiread dua á leanúint……..   

Má chuireann an coláiste an bhliain seo, an chéad bhliain, de go maith ní bheidh baol air. Go n-éirí le Fearghus is leis an dochtúir ó Dálaigh. Deanfaidh siad a gcionn féin ar aon chuma, agus  feicfear toradh a saothar ar fud na hÉireann”.[4]

 Bé an t Athair Pádraig ó Muirthille a chuir an t-áras ar fáil. Sean Scoil na mBuachaillí a bhí suite le hais an tséipéil a bhí mar ionad ag an gcoláiste. “Do chuireadh deich dtroigh sa bhreis leis an scoil agus do chuireadh slinn nua ar an scoil go léir”.[5] Ba mhór an cabhair é ag an am go raibh an t-Uasal Tadhg ó Scannaill O.S ar an láthair chun gach ní a chur ina cheart. Ní raibh “An Craoibhín Aoibhinn” in ann bheith i láthair lá na hoscailte ach sheol sé teachtaireacht chuig na scoile chun a leithscéal a ghabháil:

“Is oth go mór liom gur éigean dom bheith láithreach ar chomhthionól eile lá bhur gcruinnithe agus ná tiocfaidh liom bheith i bhur bhfochair, faoi mar dob áil liom, le haghaidh tionscnamh Choláiste na Mumhan a bheidh ina thúr sonais is cónaigh don dúthaigh go léir. An méid seo atá deanta agaibh i mBéal Átha’n Ghaorthaidh ar bhur ngustal féin is é an rud is éifeachtaí é dá ndearnadh fós san obair seo don Ghaeilge”.[6]  

Nuair a osclaíodh an coláiste ar an gceathrú lá de mhí Iúil1904 ba mhór iad na Gaeilgeoirí aitheanta a bhí ar fhoireann teagaisc an Choláiste. Bhí Diarmaid Ó Foghludha an duine a scríobh “Go Mairidh ár nGaeilge Slán” mar Ard-Ollamh agus freisin i mbun modhanna múinte bhí an saineolaí teanga an tAthair Risteard Ó Dálaigh ina Ollamh le foghraíocht. Astrálach de bhunadh Éireannach ba ea é is bhí ar a laghad sé theanga ar eolas aige. Bhí an Dálach gníomhach roimhe sin ag riaradh scoil samhraidh sa Ghuagán. “Is ar na léachtaí a thug sé an t-am sin, ní foláir a bhunaigh sé a dhá leabhar leis The Sounds of the Irish language in Theory and Practice (1905) agus The Science of Phonetics (1908)”.[7] Tharla go raibh dhá sheisiún an samhradh sin i gCólaiste na Mumhan ceann amháin i mí Iúil agus ceann eile ar siúl i mí Lunasa is deineadh freastal ar dhá shaghas scoláire, ábhar múinteoirí agus tosaitheoirí.

D’fhreastal tuairim is seasca macléinn ar an gcoláiste an bhliain sin. Gach bliain as sin amach go ceann roinnt blianta reachtáladh dhá sheisiún agus gach bliain mhéadaigh líon na mic léinn. Ó oscalaíodh dóirse Coláiste na Mumhan i mí Iúil 1904 mhéadaigh clú agus cáil an cheantair mar ionad oideachais, léinn agus Gaeilge ó shin i leith. “Sa bhliain 1905 d’fhreastal 101 macleinn, 124 macléinn i 1906, 171macléinn i 1907, 222 macléinn i 1908, 252 macléinn i 1909 agus 266 macléinn i 1910”.[8]                           

Bhain cuid de na scoláirí clú agus cáil amach níos déanaí, ina measc bhí Tomás Mac Donnchadha ceannaire Óglaigh na hÉireann agus gníomhaí 1916. Tomás Mac Curtain Ard Mhéara Chorcaí a maraíodh sa bhliain1920. Gan dabht bhí ainmneacha móra eile le rá ar an rolla freisin, ina measc bhí Brian Ó hUigín file agus scríbhneoir agus Padraig Ua Siochradha “An Seabhach” scríbhneoir.

Ba nós é ag lucht riartha an choláiste cuireadh a thabhairt chuig aíonna speisialta teacht chuig an coláiste chun léachtaí a thabhairt, ina measc tháinig An tAthair Pádraig Ó Duinnin scríobhneoir an foclóir Gaeilge /Béarla. D’fhear muintir na háite fíor chaoin fáilte roimh chách agus ba mhó cuairteoir cáiliúil a mhealladh chun na háite. Ina measc bhí Traolach Mac Suibhne, Risteard Ó Maolcatha agus Domhnall Ó Corcora.

Spreag an togra seo Gaeilgeoirí uile ar fud na tíre agus bunaíodh Colaistí eile go tiubh ina dhiaidh sin i gcontaethe ar nós Maigh Eo, Port Láirge, Dún na nGall agus Ciarraí.

Ag Feis na Mumhan na bliana sin, a tionóladh i gCill Áirne tugadh lán tacaíochta don togra. Cuireadh in iúl tuairimí dearfacha na scoláirí a fhreastal ar Choláiste na Mumhan an samhradh roimhe sin agus athceapadh an Comhaltas.

Chuaigh an Coláiste ó neart go neart ach ba leasc leis an gcomhaltas suí ar a sáimhín só agus sa bhliain 1908 chuaigh toscaireacht ó Bhéal Átha’n Ghaorthaidh go dtí cruinniú i gCill Áirne agus lorgaíodh tuilleadh síntiúisí chun coláiste nua a thógáil. Fuarthas an t-airgead le cabhair an tAthair Ó Dálaigh is tógadh an foirgneamh ar thalamh Chonchubhair Uí Liatháin Drom an Ailigh. Sa bhliain1914 críochnaíodh an foirgneamh agus d’oscail an tAthair Peadar Ó Laoghaire an t-ionad nua ar a nglaotar Halla an Chéilí air inniu.

Anois agus sinn ag druidim le comóradh an chéid níor cheart dúinn dearmad a    dhéanamh ar na ceannródaithe gníomhacha a dhein gaisce agus éacht na blianta fada ó shin. Is mór againn a d’fhág siad le h-oidhreacht agus le huacht againn. Beannaímíd dóibh inniu agus molaimíd a bhfís agus a saothar. Go leanaí a gcáil i mbéalaibh na nglúinte a thiocfaidh in ár ndiaidh.