Trátha
an ama seo, 175 bliain ó shin, a buaileadh Cath
Chéim an Fhia. I gcuimhne na hocáide, ba
mhaith liom cúlra an scéil agus cúrsaí an
chatha, mar a tuigtear domhsa iad, a ríomh arís.
Snáth is ea an scéal seo sa ghréasán leathan
den chos-ar-bholg atá de shíor á imirt ar an
dtionónta, ar an gCaitliceach, ar an náisiúnaí,
ar an duine bocht, ar an nGael ag an nGall riamh
ó theip ar chóras na dTaoiseach tar éis Chinn
tSáile go dtí ár n-am féin.
Tar éis na
hAondachta, bhí na daoine seo ina suí go teann,
an córas leo agus iad á oibriú go hinnealta.
Bhí an iliomad saghas éagóra á imirt ar
'Thadhg', ach b'é an ceann ba mheasa leis ná
ceist na ndeachmhaithe. Do réir córais an
ama bhíodh ar an dtionónta (i.e. an Caitliceach
agus rl.) an deichiú chuid dá theacht isteach a
dhíol chun na hEaglaise Ghallda a choiméad i
mbarr maitheasa.
Mar seo a d'oibríodh an
córas. I rith an fhómhair thagadh meastóir
timpeall agus dheineadh sé iniúchadh ar na
barraí go léir a bhí ag an dtionónta. Ar
fheabhas na mbarra a dheintí an teacht isteach a
mheas. Dá mbeadh toradh an tailimh go
maith bheadh an deachú árd. Thairis sin,
dá ráineodh go mbeadh col ag an meastóir leis an
dtionónta bocht bí cinnte go mbeadh an deachú ní
ba airde ná an ceart. In airde ar seo,
bhíodh ar dhuine eigin an meastóir féin a dhíol
agus ina theannta sin arís bhí díolaíocht ag dul
do fhear bailithe an airgid. Leagtaí cuid
d'ualach an tuarastail seo ar gach ceann
teaghlaigh agus bhíodh an cháin sin le díol i
dteannta na ndeachmhuithe.
Faoi dheireadh
thiar thall d'éirigh daoine amach i gcoinne an
chórais seo in áiteanna éagsúla ar fud na tíre.
Ní raibh pobal Uíbh Laoire chun deiridh.
An 'Captaen Rock', a bhí ina chónaí ar Charraig
Fharraire i gCill Mhuire, a ghríosaigh chuige
iad. Thiomsaigh sé siúd roinnt mhaith fear
agus dhein iad a chur fé mhóid a bheith dílis
dó.
Thuig 'An Córas' go rabhthas
chucu agus chuireadar na sean-ghíománaigh (i.e.
Yeomen) ar bun arís. (Cuireadh ar bun do
chéad uair iad i 1779, iad ar aon dul agus ar
aon chuspóir, geall leis, leis na hOglaigh a bhí
ag Grattan.) Na Muskerry Blue Light
Dragoons a tugtaí orthu. Robert Warren ó
Bhaile Gallda a bhí ina thaoiseach orthu ag an
bpointe seo. Fuaireadar airm, armlón, éide
agus gach rud eile a bhí uathu ó bhuíon
cairbinírí I gCathair Chorcaí. Cuireadh
roinnt de na gíománaigh armtha seo siar go
Beanntraí. Tháinig tuilleadh gíománach go
hInse Geimhleach agus b'é an Rifle Brigade a bhí
mar ainm orthu.
Bhí an 'Captaen Rock'
agus a chuid Buachaillí Bána ar thóir arm fan am
seo - ní raibh acu féin ach pící, speala agus
cúpla seanghunna. Thug sé ordú dá chuid
fear arm agus armlón a thógaint ó na Gaill
mórthimpeall na Banndan agus in iarthar Chorcaí.
D'imigh Buachaillí Bána Uí Laoire siar go
Beanntraí agus thógadar roinnt gunnaí ó na
tiarnaí ann. Thugadar cuairt ar thigh
Iarla Bheanntaraí agus fuaireadar airm ann.
Tháinig amhras orthu ansan go mbeadh fhios ag an
muintir thiar cé thóg na hairm agus tháinig
eagla orthu go leanfaí iad. Shocraíodar le
Buachaillí Bána Bheanntraí scéala a chur chucu
dá mbraithfidís aon ní ag tárlú.
Deir
insint eile ar an scéal gur lean uaisle
Bheanntraí agus a mbuíon na Buachaillí Bána
cúpla míle den bhóthar anoir, ach go raibh eagla
orthu tabhairt fés na Buachaillí Bána agus gur
fhilleadar ar an mbaile. Lorgaigh na Gaill
cabhair agus tháinig san 'ón gcóras.
Tháinig an ghiúistís ó Bheanntraí chucu agus
slua mór saighdiúirí ina theannta. Tháinig
Hedges agus Sweet ó Mhagh Cromtha agus an
Barrach Mór ó Chill Barra.
Bhí fhios ag
an 'gCaptaen Rock' go gcuirfí an tóir arís agus
mar sin d'aimsigh sé fear faire do na Buachaillí
Bána. B'é a n fear a d'aimsigh sé ná
Dónall ó Laoire na Bearraice, laistiar den
Chéim. Chuir sé fé bhrí na mionn trí
huaire é i dtreo is go mbeadh sé dílis dó agus
bheith ina fhear faire aige. Dá
bhfeicfeadh Dónal an t-arm ag teacht chaithfeadh
sé cur de, go barra Charraig na nGíománach ar
thaobh na Dúchoille, agus adharc a shéideadh go
tréan fé thrí. Ní raibh aon chúram eile ar
Dhónall.
Bhí go maith agus ní raibh go
holc. Bhí an t-am ag sleamhnú thart, mar a
deireadh an tseanamhuintir, agus céachta
dúdorcha na hoíche ag teacht agus ag imeacht -
an láir bhán ag dul ar scáth na cupóige agus an
chupóg ar teitheadh uaithi, madraí gearra ag
amhastraigh san áit ina mbídís agus sa bhall ná
bídís ní labhraidís in aon chor.
Deich lá
agus deich noíche a chaith Dónall ag faire gan
éinne ag cur chuige ná uaidh ach i ndeireadh na
haimsire sin chonaic sé slua mór saighdiúirí ag
teacht - Murtach ó Súilleabháin, giúistís
Bheanntraí, istigh ina lár; Hedges agus Sweet ó
Mhagh Cromtha ar na cliatháin agus Barrach Mór
Chill Barra ag déanamh na slí dóibh.
Dhein Dónall a chuid gnótha mar a socraíodh.
Léim sé ar an gcarraig agus lig sé líú. An
Buachaill Bán ba ghiorra do Dhónall, nuair a
d'airigh sé an líú chuige, phreab seisean ar an
gcnoc ba ghiorra dhósan agus chuir sé siúd an
líú ar aghaidh. Mar sin dóibh gur shrois
an líú Carraig an Ime, deich míle fichead slí ó
Bheanntraí. Triúr a bhí ag obair i reilg
Ghobnatan i mBaile Bhúirne an lá san, (Eanair
21ú, 1822), chualadar an líú agus thángadar
'go námhadmhar' i dtreo láthair an chatha.
B'shin lá na cinniúna do dhuine den triúr san
ámh.
Tháinig na saighdiúirí aniar i bhfad
ní ba thapúla ná mar a bhí coinne ag na
Buachaillí Bána leo agus nuair a shroiseadar an
taobh thoir den Chéim ní raibh aoinne ann rompu.
Dheineadar caol díreach suas ar thigh Bhuachalla
Báin de mhuintir Cheallaigh - saghas cinnire
ceantair ab ea é siúd - chun é a phionósú.
Dódh tigh air agus murach an captaen a bhí
orthu, loiscfí ina bheathaidh istigh é, a
deirtear.
Nuair a bhí an méid sin déanta
in ainm 'an chórais' dhein na saighdiúirí a slí
síos fé dhéin an bhóthair mhóir arís, áit a
raibh na capaill acu. Fonn a bhí orthu dul
soir fén bparóiste agus a thuilleadh den tsórt
so oibre a dhéanamh. Féachaint dar
thugadar, ámh, chonaiceadar na Buachaillí Bána
ag teacht ina dtimpeall agus tháinig eagla orthu
gabháil níos sia soir. D'imigh na
gíománaigh in airde ar chnocáinín a bhí i
leathaoibh an bhóthair agus d'imigh na
Buachaillí Bána in airde ar an talamh ard sin
fan chliathán Thúirín na nEan siar. Chomh
luath agus a fuair na Gaill radharc ar na
Buachaillí thosnaíodar ar chith tiubh piléar a
scaoileadh leo. Bhí na Buachaillí Bána ar
scáth na gclathacha, ad'iarraidh bheith ag
druidim leo siar fén gCéim. Ach, mo léir;
ní raibh aon scáth fónta ós na clathacha agus
thiteadar isteach i lagán beag a bhí fé scáth
carraige. Deir daoine gur phreab Smith, an
gíománach, chun na Buachaillí Bána a ruaigeadh
ón scáth carraige agus gurb ag an bpointe sin a
maraíodh é.
Tá insint eile ar an scéal
chomh maith.
Do réir an scéil seo tháinig
na Buachaillí Bána in am tráth agus
chruinníodar ar na hInseacha, ar Thúirín na nEan
agus ar Chloch Bharrach. Bhí an bóthar an
uair úd ag gabháil siar fan chliatháin an
chnoic. Bhí na Buachaillí Bána cruinnithe
ar an taobh theas den bhóthar, chonaiceadar na
saighdiúirí ag teacht agus chuadar i luíochán.
Bhí saighdiúirí coise ag na gíománaigh agus
nuair a thángadar so i dteannta na mharcshlua os
comhair na mBuachaillí amach chaith na
Buachaillí Bána leo. Bhain san preab as na
gíománaigh agus chuadar san i luíochán leis.
Cheap na Buachaillí Bána bochta go raibh na
Gaill go léir marbh acu agus ritheadar chucu,
líú áthais á chur go hárd san aer acu, ach bhí
dul amú orthu. Phreab na Sasanaigh
'marbha' san aer, scaoil gach fear acu,
chualathas torann na ngunnaí agus chonacthas an
deatach. Rith na Buachaillí Bána ach nuair
a ghlan an ceo chonacthas go raibh beirt acu
sínte, fuar marbh.
B'iad an bheirt a
maraíodh ná Amhlaoibh ó Loinsigh, Darach, duine
den triúr úd a d'airigh an líú i reilg
Ghobnatan, agus Fionnbarra ó Laoire, Gaortha an
Tornórna.
Thosaigh an troid i ndáiríre
ansan. Bhí na fir 'ag lamhach agus
ag líonadh' ar gach taobh agus mhair an scéal ar
an gcuma san tamall. Amach sa ló tharla go
raibh Smith agus Séamus Breatnach ag caitheamh
ar a chéile ó thaobh carraige. Theip ar
lón ar Shéamus i ndeireadh báire. Aisiúil
go leor theip na piléir ar Smith chomh maith ach
bhí roinnt púdair aige, Chonaic Séamus go
raibh Smith ag baint cnaipe dá sheaicéad le cur
sa ghunna. Cad a dhein sé ach léim a
chaitheamh agus thúirling thall in aice Smith.
D'éirigh leis é a chosc ar a bheaignit a úsáid
air (trína lámha a bhriseadh) gur tháinig
Conchúirín Buí ó Laoire (deartháir Mháire Bhuí)
ar an láthair. Rug sé ar an mbeaignit agus
dhírigh ar Smith.
'O mercy, boys, mercy',
arsa Smith.
'A Mhuire, go raibh mercy ag
an ndiabhal ort!' arsa Conchúirín.
Rop sé an bheaignit go croí i Smith agus d'fhág
sé ann é,
'sínte ar a tharr in
airde ar ardleacain fhraoigh dhubh,
Ba
ghránna bhí a ghnaoi is gan taointe ar a thóin
……'
Nuair a bhí Smith marbh orthu
d'fhiafraigh oifigeach den mBarrach cé acu ab
fhearr leis 'troid, cúlú nó géilleadh'.
'O', ná géillig,' ar seisean, 'mar marófar gach
uile dhuine againn go dtí an nduine déanach.
Deiníg cúlú más féidir.'
Deineadh rud
air. D'imigh cuid de na saghdiúirí siar i
dtreo Bheanntraí, tuilleadh soir i dtreo
Mhagh Cromtha. Deir na cuntais gur fágadh
beirt marbh ar thaobh na nGael; duine amháin ar
thaobh na nGall.
Sin scéal an Chatha go
nuighe seo. Mar a dúirt an file -
'Céad moladh mór le hIosa nár dhíolamarna as an
dtóir
Ach bheith ag déanamh grinn de, is á
insint ar só'.